Beschikbare Parochieregisters voor Klerken starten in 1653 met dopen (met onderbreking van 1672 tot 1674, en van 1681 tot 1682) en huwelijken (met een onderbreking van 1666 tot 1681); overlijdens starten pas in 1675. In alle registers zijn er nog kleine onderbrekingen tijdens maanden met grote onrust of andere instabiliteit, vooral vóór 1710. Alles wijst erop dat er ooit een eerder register bestond dat circa 1615 begon, maar dat is verloren gegaan. Zo zijn er wel parochierekeningen vanaf 1615, en twee Waepenschouwijnghen der Weerbare Mannen uit 1640 en 1645 (alles raadpleegbaar in het Rijksarchief, Brugge).
Ook zijn er ruime registers met Wezerijakten en Staten van Goed beschikbaar bij het Rijksarchief. Een kleine 1000 akten werden in De Wezerijakten van Klerken en Zarren 1538-1795 getabuleerd door VVF Oostende.[1] In deze set zit een volstrekt “lege” periode. Zo is er geen enkele akte geregistreerd in de periode 1585 tot 1605, en slechts een paar tussen 1605 en 1610. De akten “hernemen” vanaf 1610-1620, en worden vanaf dan weer vrij regelmatig aangevuld.
Er kan een andere reden zijn voor deze lege periode in de registraties, maar dat doet eigenlijk niet er zake. Deze onderbreking van bijna 30 jaar stemt, toeval of niet, overeen met de woelige periode met onlusten, burgeroorlog en geuzeninvallen die bewoners van het platteland wegdreef naar beschermde steden in de buurt; of verder weg. Voor de streek rond Klerken zou het afbranden van de kerk van Woumen kunnen dienen als het startpunt voor deze chaotische tijd. De kerk van Woumen brandde af op zondag 14 juli 1585 (archieven geven dit toch als de meest waarschijnlijke datum). Dit was enkele maanden nadat Brugge, Ieper en andere Vlaamse steden zich hadden overgegeven aan de Spaanse troepen. Spanje wilde via het heroveren van het gezag in de steden het hele land weer onder controle krijgen. De val van Antwerpen, later diezelfde maand, was het voorlopige sluitstuk van de succesvolle campagne van Farnese.
Kort daarop volgde de Acte van Reconciliatie die alle bewoners de keuze gaf tussen blijven of vertrekken. Vertrekkers kregen enkele jaren de tijd om hun boedel te verkopen; wie bleef werd verondersteld zich te onderwerpen aan het heersende regime. Zo vertrok er in die periode een belangrijk deel van de bevolking naar streken waar meer godsdienstvrijheid, of een meer vrije godsdienstbeoefening mogelijk was. Het was voor een groot deel de iets rijkere boer, lands- of ambachtsman die vertrok, dus niet enkel de godsdienstfanatici. Het verdwijnen van soms wel de helft van de actieve bevolking was niet alleen een menselijke ramp. Die uittocht sloeg de basis weg onder ambachten en landbouw, dus onder de hele economie.
Begin 17de werden de laatste steden die nog door geuzen of protestanten werden gecontroleerd weer ingenomen; met als belangrijkste Oostende. Het is al ruim gedocumenteerd hoe bij de heropstart die volgt tijdens het 12-jarig bestand (1610-1622), onder Albrecht en Isabella, het grote tekort aan boeren en pachters moest opgevuld worden om zo de vele “’vague landen” opnieuw in gebruik te nemen. En zo kwamen er naast Vlaamse families ook heel wat families uit (het huidige) Frans-Vlaanderen, Picardië, Artesië of verder naar hier. Dit kan zelfs vandaag nog via genetisch onderzoek worden gedetecteerd [2]. Dit waren families met voldoende koopkracht om ruime landerijen te pachten van de institutionele eigenaars (kerk, dis, abdij, priorij enz.), of van de gevestigde klasse landeigenaars. die voor wat Klerken betreft grotendeels van (lagere) adel waren of bestuursfuncties hadden.
Voor Klerken is deze bevolkingswissel een relatief makkelijk te herkennen fenomeen. Een korte vergelijking van de meest voorkomende familienamen in de Wezerijakten vóór 1585 en na 1615 illustreert dit meteen (zie tabel met de meest voorkomende namen)[1]. Voor een buurgemeente zoals Zarren kan een vergelijkbaar lijstje worden opgesteld. Dit is wellicht niet een echt representatieve steekproef, maar de verschillen zijn toch wel erg opvallend.
Kleurcode: in diepgroen de familienamen die in beide lijsten voorkomen; in geel de nieuwe “Franse” familienamen na 1615; in oranje de verdwenen “Vlaamse” familienamen van voor 1585; en in lichtgroen de opkomende nieuwe “Vlaamse” namen na 1615.
Kort samengevat: bij benadering verdwijnt de helft van de oude familienamen. In de plaats komen een deel Franse namen, en ook flink wat nieuwe Vlaamse namen. Verder in de lijst, die honderden namen lang is, komen nog een 25-tal andere nieuwe Franse familienamen voor. Het zou een interessant project kunnen zijn om na te gaan waar de verdwenen families heen gingen: Nederland? Duitsland, Engeland? En waar precies deze Franse families vandaan kwamen.
Er is dus bij overgang van de 16de naar de 17de eeuw een eerste fundamentele bevolkingswissel doorgevoerd. De preciese omvang zal wel nooit helemaal vast te stellen zijn, maar naar raming verdween een kleine helft van de oorspronkelijke bewoners naar andere oorden, en deze werden vervangen door boeren en pachters met zowel Vlaamse als Franse roots.
Probleem blijft dat klassieke genealogische data zoals parochiale doop-, huwelijks- en begrafenisregisters enkel de latere periode beschrijven; en dan nog. Voor de oudste periode, bij aanvang van de 17de eeuw en zeker daarvoor, kan enkel met moeilijker toegankelijke bronnen worden gewerkt. En deze zijn, voor zover beschikbaar, zeer fragmentair en soms ook selectief voor bepaalde transacties. Het is geen perfecte vergelijking, maar net zoals vandaag kwamen ook voor 1600 vooral de “rich and famous” en de “bad and the ugly” bij voorkeur in archieven en andere teksten terecht. De eersten voor hun transacties van land en goed, en met hun boekhouding; de tweede groep in gerechtsdossiers en zo, waar moord, brand of diefstal, en al wat misliep werd genoteerd. De gewone vrouw en man kwamen slechts zeer uitzonderlijk aan bod.
[1] De Wezerijakten van Klerken en Zarren 1538-1795, door Julien Verhaeghe, VVF Oostende, 1987; weergave van Registers van het Brugse Vrije N°s 16.525 – 16.562
[2] Larmuseau, M., Vanoverbeke, J., Gielis, G. et al. In the name of the migrant father—Analysis of surname origins identifies genetic admixture events undetectable from genealogical records. Heredity 109, 90–95 (2012). https://doi.org/10.1038/hdy.2012.17
GENEALOGISCHE BEVOLKINGSRECONSTRUCTIE KLERKEN-HOUTHULST 1600-1920 